परिमळ आगळा :

तुला का लिहावसं वाटतं किंवा कविता का करावीशी वाटते?
जे सुचतं ते कसं सुचतं?
केव्हा सुचतं?
का सुचतं?
जे सुचतं ते असं एकटाकी उतरतं का?
किंवा जे उतरलय ते नेमकं तसंच सुचलं होतं का?
लिहायला गर्दीत सुचतं की एकांतात?

अश्या कितीतरी प्रश्नांची उत्तर हवी असतात सगळ्यांना आणि बहुतेकवेळा ती नसतातच लिहिणाऱ्यांकडे. किंवा असा काही सगळ्यांसाठी म्हणून सर्वसमावेशक असा नियम नसतो. प्रत्येकाची उर्मी वेगळीच. प्रत्येकाची कविता जशी वेगळी तशीच लिहावसं वाटण्य़ाची जाणीव आणि नेणीवेच्या पातळीवरची कारणंही वेगवेगळी. अज्ञातातून का येतात हे शब्द आपल्या भेटीला, का असते ही भेट इतकी तोकडी की नाही दिला लगेच न्याय या आलेल्या शब्द पाहुण्य़ांना तर गुढ रहस्यमय, न हाती येणाऱ्या अवकाशाच्या विस्तीर्ण पोकळीत ते परत का निघून जातात याचं पृथ:क्करण करण्य़ापेक्षा आलेल्या शब्दांना आंजारावं, गोंजारावं. त्यांना सावरता सावरता त्यांच्याच समर्थ हातात द्यावं आपलं सुकाणू आणि निर्मितीच्या सोहळ्याचे आपण साक्षीदार व्हावं हे जास्त संयुक्तिक ठरतं. 

मला नसते कल्पना, 
परतून याल कधी ते… 
किती क्षणांचा, 
किती जन्मांचा, 
फेरा पार कराल ते…

आणि

तुमच्या पुनर्जन्मापर्यंत, 
मी भटकते, 
अस्वस्थ असते, 
इच्छा अपूर्ण असलेली मी 
तिष्ठत मुक्तीची वाट पाहते …

आहात सामोरे तोवर, 
मला तुम्हाला भेटू दे…

माझ्या शब्दांनो,

तुम्ही परतण्यापूर्वी, 
मला तुम्हाला गाठू दे!! 

हाती आलेल्या शब्दांचे सहज सादरीकरण करणारे प्रतिभावंत कमीच कारण येणारे शब्द उलटसुलट क्रमाने मनात येतात आणि या अवखळ मुलांची मोट बांधून त्यांना शिस्तीत उभं करत कविता उभी राहते. 

एखाद्या आठवणीची, भावनेची, घटनेची, अनुभवाची, निसर्गाची नोंद हे कवितेचं ढोबळ रूप पण याच आठवणीतली, अनुभवातली न बोलली गेलेली, प्रकट न जाणवलेली एखादी शब्दांपलीकडली सूक्ष्म नाजुक नक्षी कविता अलवार तोलून धरते आणि हे तिचे सामर्थ्य असते. बडबडगीतं, शाळेतल्या कविता, चित्रपटांमधली गाणी असं होता होता प्रवास होतो खऱ्या कवितेपर्यंत. अर्थात ही वाट तशी अनवट, इथे सगळेच येतात असे नाही. मग पुन्हा वर्गीकरण होत जातं ते वाचणारे आणि लिहीणारे असं. बरेचदा कविता वाचता वाचता लिहीलीही जाते.

मुळात कविता येते ती एकट्या कवीच्या भेटीला, ती लिहीलीही जाते ती स्वत:साठी. मनात असं काहीसं साठून येतं आणि ते कागदावर उमटत जातं. त्याची पुनर्र्चना किंवा त्यात बदलाचे संस्कार होतात ते ती रसिकांसमोर येण्याआधी. कवीच मग पुन्हा पुन्हा भेटत जातॊ आपल्या कवितेला रसिकांच्या माध्यमातून. कित्येकदा कवितेचा भावार्थ अधिक गडद होत जातो तो ती कविता रसिकांनी स्विकारल्यानंतर. एक दोन दिवसांनंतर गाढ रंगत जाणाऱ्या मेंदीसारखी रंगत जाते कविता. 

ही प्रक्रिया मोठी गमतीदार वाटते मला. कधी कधी अशी झरकन पाचेक मिनिटात पानभर भेटणारी कविता कधी कधी हट्टी मुलासारखी अर्ध्यात जी म्हणून अडून बसते की विचारता सोय नाही. कधी लिहून झाल्यानंतर हवा तो अर्थ हाती लागतो आणि कधी शब्द मोठे सुरेख येतात गाठीला पण अर्थ हवा तसा प्रकट होत नाही,

रामदासांनी म्हटलय,

कवित्व शब्द सुमन माळा
अर्थ परिमळ आगळा…

हा अर्थाचा सुगंध भलता महत्त्वाचा. शब्दांत व्यक्त झालेल्या कवितेला शब्दांच्या पलीकडचे अर्थ वाहून नेता यायला हवे आणि तसे साधले की कविता फार लांबचा पल्ला गाठते. कवीच्याही फार पुढे निघून जाते मग ही कविता, सामर्थ्यवान बनते ती. सरळ साधं, सोप्पं काही, ते आशयगर्भ, दुर्बोध काही, या कवितेवर लयबद्धतेचे, वृत्ताचे, यमकांचे, प्रवाहीपणाचे, रुपकांचे आणि न जाणो कसले कसले ओझे असते. ती ते पेलते किंवा ते झुगारून मुक्त वाहत जाते… दोन्ही रूपात खुलून दिसते हे मात्र नक्की.

कविता…नॉट माय कप ऑफ टी ते हल्ली कधीकधी ग्रेसही थेट समजतात, पोहोचतात असा झाला माझा प्रवास. ही प्रगती फार मस्त आहे, हा प्रवास न होता तर फार काही राहून गेले असते. अमृता प्रीतम, गुलज़ार,अरूणाताई, पु शी रेगे, इंदिरा संत, अश्या कित्येकांनी बांधलेल्या ’सुमन माळा’ आहेत या वाटेवर. या वाटेवरच्या प्रवासात शब्द आले भेटायला आणि आपणंही लिहावं असं वाटत गेलं…

नसलेल्या कवीकडे,
शब्दांनी भेटीला यावे….
निष्पर्ण फांदीवर कोण्या,
पाखराने अवचित उतरावे…. 

ही पाखरं कोण्या कोण्या देशाची भटकंती करून येतात आणि मग तिथली गाणी कानात गुणगुणतात. या गाण्यांना कागदावर उतरवले की कवितेला वाट फुटत जाते… पुढचा प्रवास मात्र ही कविता स्वत:च स्वत:चा पार करते. वेगवेगळ्या पक्ष्यांच्या निरनिराळ्या कथा सांगत जाते कविता.

कवितेच्या वाटेवरचा हा प्रवास न संपणारा आहे. गवताच्या पातीपासून अंतराळापर्यंतचा अवकाश व्यापते ही कविता. “मी आज एक कविता लिहीणार ” असं ठरवून काही लिहीता येत नाही कविता. तीच निवडते आपल्याला. “का लिहावसं वाटतं किंवा कविता का करावीशी वाटते?” याचं उत्तर तितकंच कठीण जितकं हा शोध घेणं की का वाटलं कवितेला आपल्याला निवडावसं. मात्र ती येते भेटीला आणि समृद्ध करून जाते. त्यादिवशी रोजचाच सूर्य अजून आवडतो, चांदणंही अधिकच टिपूर वाटतं.

कवितेला म्हणावसं वाटतं :

तू नसताना
किती गं काय काय करावं लागतं 
मला एका पूर्णत्वासाठी, 
आणि तू असताना, 
हा गं काय प्रश्न?? 
तुझं “असणं ” हेच पूर्णत्व की!!

मैत्रीणीसारखी वाटणारी एकच कविता पुन्हा पुन्हा वाचताना दरवेळी नव्याने भेटत जाते, आपल्याला पूर्णत्व देत जाते. आपल्या सुगंधी अर्थाचे गंध आपल्या आयुष्याला देऊन जाते आणि मला वाटतं तेच कविता वाचण्याचं आणि लिहावीशी वाटण्याचं कारण आहे. कवितेचे, तिच्या शब्दांचे , शब्दांमधल्या अर्थाचे आणि त्या अर्थाच्या जीवनातल्या प्रतिबिंबांचें बिलोरी कवडसे जगण्याच्या आजच्या कॅलिडोस्कोपमधे!!!

कतरा कतरा मिलती हैं….

 

’इज़ाजत’ पहाणारे तो पहातात, एकदा पहातात आणि मग पुन्हा पुन्हा पहातात. ग्रेसच्या कवितांसारखं आहे हे काहीसं, ज्यांना ती कविता दिसते ते त्या कवितांची वाट चालतात पुन्हा पुन्हा. आणि सगळ्याच वाटा सगळ्यांसाठी नसतात तसे इज़ाजतचे होते. हे काव्य भलेही काठिण्याच्या पातळीवर ग्रेस नसेल पण ते ’गुलज़ार’ नक्कीच आहे. गुलज़ार, नामही काफी है आणि नामही गुलज़ार है म्हणावे अश्या अनेक रचनांपैकी अनेकांचा वैयक्तिक लाडका ’इज़ाजत’. कितव्यांदातरी पाहून होतो इज़ाजत, कधी सुधा, कधी माया, कधी अगदी महेन होत जगलेला सिनेमा. दरभेटीत काहीतरी नव्याने गवसलेले असते आणि काहीतरी नव्याने हरवतेही. काही धुसर स्पष्ट होते तर स्पष्ट नजर धुसर धुसर होत जाते.

घाटातून वळणं घेत निघालेली एक ट्रेन, काळ्या ढगांचे भरून आलेले आभाळ…. चिंब आसमंत , पानापानांतून, फांद्यांफांद्यांतून ओघळणारे पाण्याचे थेंब आणि मागे आशाचा मधाळ उत्कट आवाज. पडद्यावरचं चित्र ही गाण्याची पार्श्वभूमी न वाटता तेच एक संपूर्ण काव्य वाटावं असं काहीसं वाटत ही ’छोटीसी कहानी’ सुरू होते. सारी वादी भरून टाकणारी बारिश सुरूच आहे जोडीला , पुढे पुढे निघालेली गाडी. अप्रतिम वाटणारी प्रत्येक प्रत्येक फ्रेम पहावी, जरा थबकून गाणं ऐकावं, पडद्यावरची श्रेय नामावली पहावी की नुसतंच मंत्रमुग्ध व्हायला सुरूवात होऊ द्यावी असे आपण मुळातच गोंधळतो आणि अश्यावेळी एक पेच टाकला जातो ,

ना जाने क्युँ दिल भर गया,

ना जाने क्युँ आँख भर गयी…

समोर दिसतय ते हळूहळू मन व्यापत जातं ,हिरवंगार, निळंसावळं, गंभीर. विलक्षण सुंदर निसर्ग आणि अर्थवाही शब्द… पहिली दाद जाते मनातून गुलजारांना. रेल्वेचे सांधे बदलणं, किती साधं खरं तर पण ही अशी जोडणी दिशा बदलते. गाण्य़ाचा ताल असा रेंगाळत मंदावत अलवार विसावतो आणि वाट देतो या कहानीला. अर्थात ही कहानी आहे की हेच एक अखंड काव्य असा प्रश्न आपल्याला पडणारच असतो. शोले जसा एक मैलाचा दगड आहे तसाच ’इजाजत’ देखील, अर्थात हा दगड वेगळ्या वाटेवरच्या चित्रपटांसाठीचा मैलाचा दगड आहे. हे चित्रपट नुसतेच पहायचे, ऐकायचे समजून घ्यायचे नसतात तर ते अनुभवायचे असतात… हलके हलके मनात झिरपू द्यायचे असतात. ’इजाजत’ हा चित्रपटच एक अखंड कविता आहे आणि ही कविता न अनुभवलेला रसिक विरळा. यातले संवाद हे या कवितेच्या ओळी आहेत, त्यांना एक मनभावन लय आहे. “जिंदगी को लगाम मत डालिये, आपके मोडने से ये नही मुडॆगी” किंवा ” आदत भी चली जाती है, अधिकार नही जाते” ह्या केवळ ओळी कश्या म्हणाव्या?

कपाटातल्या दागिन्यांच्या डब्यातून स्वत:चे दागिने काढून तिथे मायाची पत्र ठेवणारी रेखा, “मैने अपने जेवर निकालके आपके रख दिये” सांगणारी सुधा…. रेखाला सुधापासून वेगळं काढता येत नाही. ही बाई हे एक अजब अफाट काहीतरी आहे, अथक प्रयत्नानेही शब्दात बांधता न येणारं रसायन म्हणजे ही बाई. ’क्या गम है जिसको छिपा रहे हो’ असं गुढ वाटणारं तरी जिवंत अभिनयाचं, सौंदर्याचं नाव म्हणजे रेखा. हे एक गारूड आहे. अनुराधा पटॆल, नसिरूद्दीन शहादेखील कितीही आवडले, सगळे तोडीस तोड असले तरी रेखा ती रेखाच. काठापदराच्या साड्या, साधीशी वेणी किंवा सैलसर अंबाडा किंवा बदललेल्या रूपात लागलेल्या चष्म्यासहदेखील अलौकिक सुंदर दिसू शकणारी रेखा.

’मेरा कुछ सामान’ असो की ’कतरा कतरा मिलती है’ असो. ’छोटी सी कहानी से’ असो की ’खाली हाथ शाम आयी है’ असो, आर डी आणि गुलज़ार यांच्या या रचना मनात एकदा उतरतात आणि ठाण मांडून बसतात. “एक अकेली छत्री में जब आधे आधे भीग रहे थे”, “प्यासी हूँ मैं प्यासी रेहने दो”, “रातकी सियाही कोई आये तो ले आये ना” आणि “गीला मन शायद बिस्तर के पास पडा हो” ह्या भिजवणाऱ्या ओळींचे काही दाखले ठरतील. भिजलेल्या, भिजणाऱ्या, भिजवणाऱ्या, ओलावा अबाधित ठेवलेल्या मनांमधे रुजतो हा इज़ाजत असा. गहिरे प्रवाही रंग क्षणोक्षणी पडद्यावर येत भरून , भारून टाकतात आणि तेव्हाच ’कतरा कतरा मिलती है’ असे सांगत वाहत पुढे जाणाऱ्या आयुष्यात आपल्या सोबत येतात. ’प्यासी हूँ मैं प्यासी रेहने दो’ आणि ग्रेसांच्या ’आकांत माझ्या उरी केवढा’ने दाटणाऱ्या हुरहुरीची जातकुळी एकच वाटते मला कायम.

मध्यंतरी दिलीप चित्रेंची एक विलक्षण सुंदर कविता वाचली,

 

बागेतील संध्याकाळ

दुर्लक्षित त्या नेहेमीच्या कोपऱ्यात

एका बाकावर तू, मी, कित्येक वर्षांनी

अकल्पित पुन्हा.

’किती जोराचा वारा’ मध्येच म्हणतेस

केस आवरतेस.

खरोखरीच जोराचा वारा.पानं भरारा

भिरभिरत खाली येणारी.

नुस्ती वाळलेली पानं. पाचोळा.

पतझडीचा करकरीत नाद ऐकत

पतझडीत बसून असतो. निमूट.

’निघू’ दोघेही एकदम म्हणतो. उठतोच

वाटेवर पानांचा खच.

पायांखाली दबलेल्या पानांचा

करकरीत नाद येतो. येत राहतो.

हा येत राहणारा करकरीत नाद म्हणजे माझ्यासाठी ’इज़ाजत’. पडद्यावर ’इज़ाजत’ संपला तरी मनातून तो संपत नाही. विरघळतो तो. त्याला संपण्याची कधीच इजाजत देत नाहीत हे इजाजतपंथी. कानाकोपऱ्यात उरतोच तो. इजाजतचा शेवट न पटलेलेही बरेच जण आहेत. पण इतकी सुंदर कलाकृती पहाताना त्या कलाकृतीने तिच्याचसारखं असावं, मला जसं वाटतं तसं तिने व्हावं असं बंधन न घालता इजाजतचा शेवटही पाहिला तर तो आवडतोच. आणि या शेवटच्या पाचेक मिनिटात ’शशी कपुर’ नावाची जादू अनुभवली की, रेखाचं आणि त्याचं समंजस नातं उमगलं की , पडद्यावर केवळ दोनेक मिनिट अभिनय करूनही आपल्या प्रसन्न, सहज, मुरलेल्या अस्तित्वाची छाप पाडणारा शशी कपुर पाहिला की आपलाही ताण निवळतो आणि मन एका अनामिक शांततेचे साक्षी होते. भुतकाळाच्या पाचोळ्यावरच्या पावलांचा करकरीत नाद पूर्ण चित्रपटात येत असतानाच शशी कपुर नावाची जादू होते आणि नात्यांच्या या वठलेल्या खोडाला पुन्हा एक हिरवा प्रसन्न फुटवा फुटलेला दिसतो.

इज़ाजत पेलणं हे गुलज़ार, आर डी, रेखा वगैरे मंडळींना साधलं आणि त्याबद्दल आपल्याला काय वाटतं हे सांगणं म्हणजे पाऱ्याला पकडू पाहणं आहे ही कल्पना हे लिहायला घेण्यापूर्वीच होती खरं तर. पण न लिहावं तर मन मानेना… आशाच्याच आवाजातल्या ओळी मग पुन्हा मनात येतात, “पाके भी तुम्हारी आरजु है, शायद ऐसी जिंदगी हसीं है”. या कतरा कतरा मिळणाऱ्या तरीही हसीन असणाऱ्या जिंदगीची नोंद जगण्याच्या आजच्या कॅलिडोस्कोपमधे !!

दैनिक पुण्य  नगरी, 5.12.2016