ये कविता अभी शुरू नही हुई :

महाराष्ट्र टाईम्स, 22.03.2018
(सुख़न -12)

’इश्कज़ादे’ सिनेमातले ’मैं परेशान परेशान’ पहिल्यांदा ऐकले तेव्हाच त्याच्या शब्दांमधले, मांडणीमधले वेगळेपण जाणवले होते. त्यानंतर ’सुनो ना संगेमरमर’ किंवा ‘डियर जिंदगी’मधली गाणी ऐकली, त्यामधे चाललेली वाट नवी आहे हे स्पष्ट होतं. ही गीतं तरूणाईसाठी होती त्यामुळे ती हळवी, तरल, प्रेमभावनेच्या अविष्कारांची होती. ती मीटरमधे बांधली जाणार हे गृहीत पण इथे मुक्तछंदाच्या अंगाने जात एक वेगळा पायंडा पडलेला दिसत होता. सहज शोध घेतला ही गाणी लिहिणाऱ्या व्यक्तीचा. आणि हा शोध मला “कौसर मुनीर” नावाच्या कवयित्री पर्यंत घेऊन आला. ’माना के हम यार नहीं’ नावाच्या गाण्याचं गारूड तर बराच काळ टिकलं;

माना के हम यार नहीं

लो तय है के प्यार नहीं

फिर भी नजरें ना तुम मिलाना

दिल का ऐतबार नहीं

कौसरची ओळख झाली की यातल्या ’दिल का ऐतबार नहीं’ मधे ती स्पष्ट दिसते, दिलेल्या एका प्रसंगानुसार गीत लिहिताना त्यावर स्वत:चं अदृष्य नाव कोरणारी. कौसरचा एक व्यक्ती म्हणून प्रवास मला खूप जवळचा वाटावा असे अनेक शब्द किंवा अर्थांची वळणं सापडत गेली सतत. चित्रपटांसाठी लिहीलेली गाणी आवडली म्हणून तिच्यापर्यंत पोहोचले पण मीटरच्या, चालींच्या बंधनात न अडकता गद्य आणि पद्याच्या सीमारेषेवर म्हणाव्या वाटणाऱ्या मुक्तशैलीतल्या तिच्या अर्थपूर्ण प्रवाही कवितांच्या मनापासून प्रेमात पडले. हिंदी, उर्दू, इंग्लिशचं अजब कडबोळं करत कौसर कविता लिहीते आणि त्या तिच्याच अश्या आत्मविश्वासाच्या वहात्या लयीत वाचते तेव्हा ती कविता एकदा ऐकून थांबणं होत नाही.

स्त्रीस्वातंत्र्य वगैरे व्याख्येच्या पुढे जाऊ पहाणाऱ्या, शिकलेल्या, संसाराचे उन्हाळे पावसाळे पाहिलेल्या, मुलांच्या वाढींचे टप्पे पार करून जरा सुखावलेल्या, करियरमधे स्थिरावलेल्या, सगळी देणी देत स्वत:ला विसरलेल्या पण आता पुन्हा स्व पाशी येऊ पहाणाऱ्या आणि या वळणावर आरश्यात दिसणारं स्वत:चं आमुलाग्र बदललेलं रूप पाहून गोंधळलेल्या सगळ्यांच्या वतीने ती बोलते. ही स्त्री दु:खी नाही किंबहुना समाजमान्य निकषांवर ती अत्यंत सुखी आहे. तिने केलेली तक्रार ही ’सुख बोचणे’ सदरात मोडणारी आहे. चाळीशीच्या उंबरठ्यावरच्या पिढीचे म्हणणे ती मांडते. ’सच है’ नावाच्या कवितेत ती म्हणते ;

सच है, मेरी मानिंद खुशी का हर सामान है

वो हर लुत्फ़, हर तफरीह, हर तौर, हर तजुर्बा

जो मुझे दरकार था, आबाद है

फिर भी साहिर याद आता है,

’ये दुनिया मिल ही गयी तो क्या?’

मुझे गालिब ने बर्बाद किया

जो दिमाग रह गया वो फ्रॉईडने खराब किया

या इलाही ये माजरा क्या है?

अवतीभोवती स्त्रीमुक्तीच्या नावाने असलेल्या गोंधळात आधुनिकता म्हणजे सोशल मिडिया किंवा किटी पार्टी नव्हे हे जाणून वैयक्तिक पातळीवर स्व चा ठाम शोध करू पहाणाऱ्यांसाठी कौसर बोलते. आपल्याला अजून खूप काही करायचे आहे सांगताना ती म्हणते, ’अभी भी स्वर्णमंदीर जाना है, महाभारत पुरी निपटाना है’ तेव्हा ही ध्येयं व्यावहारिक बाबींच्या पुढे बुद्धीच्या थांब्याकडे जातात.

ये जिंदगी खुशनुमा भी हैं

ये जिंदगी बदनुमा भी हैं

इसे मिटाने की नही

निभाने की जरूरत बडी है !

असं सहज लिहीणारी कौसर कविता आणि शायरीच्या प्रांतात तुलनेनं नवी असली तरी तिच्या प्रसन्न, प्रगल्भ, सशक्त लेखणीची वाट मोठी आहे. प्रयोगशीलता असणारं सद्य जीवनानुभवांना सामोरं जात केलेलं अत्यंत सगुण सावरं तिचं लेखन त्याचं अवकाश निर्माण करेलच. तिची कविता थेट आहे पण ती बोचरी नाही, कौसरच्या रंगपेटीत अगदी नव्या प्रसन्न आजच्या रंगांच्या विविध छटा आहेत. दिग्गजांच्या मांदियाळीत स्वत:चं स्थान निर्माण करू पहाणाऱ्या, ’ये कविता अभी शुरू नही हुई’ नावाची वेगळीच मार्मिक कविता लिहिणाऱ्या कौसरची नोंद आजच्या सुख़नमधे!

एक चित्र अनेक रंग:

महाराष्ट्र टाईम्स, 15.03.2018
(सुख़न – 11)

औरत को समझता था जो मर्द का खिलौना
उस शख़्स को दामाद भी वैसा ही मिला है

हा शेर वाचला आणि कितीतरी वेळ त्याच्या अर्थाच्या अनेक छटांपाशी थबकले मी. सरळ अंगाने जाणारा अर्थ घेतला तर एक चक्र पूर्ण होताना दिसलं, स्त्रीचा आदर न करणारा तो कोणी एक अनामिक आणि तसाच त्याचा जावई. मुलीच्या वाटेला आलेला भोगवटा, तिची वेदना पहाता त्या अनामिकाला त्याच्या कृत्यांची, वर्तणुकीची जाणीव होणार होती बहुधा. मग दिसली या सगळ्याआड असलेली एक आई. जिने स्वत: आयुष्यात खूप सहन केलं. त्या आईने लेकीच्या जन्मापासून सतत हेच मागणं मागितलं असावं की लेकीचा संसार सुखाचा असावा. एक समंजस जोडीदार तिला मिळावा. या पार्श्वभुमीवर ह्या शेरच्या अर्थाची दाहकता त्या आईच्या नजरेत दिसली तेव्हा मनात चर्र झालं. चुक करणाऱ्या पुरूषाला नियती धडा शिकवताना होरपळलेल्या त्या दोघी कितीतरी वेळ मनात ठाण मांडून बसल्या.

नात्यांच्या विविध रूपांचे साहित्यरंग मनाच्या कॅन्वासवर उमटू लागले. बापलेकीच्या नात्याचा वेध घेताना जाणवलं लेक सासरी निघते, निरोपाचा क्षण येऊन ठेपतो तेव्हा तिला साश्रू नयनांनी निरोप देणाऱ्या वत्सल पित्याबद्दल साहित्य भरभरून बोलतं. ’दिल्या घरी तू सुखी रहा’ म्हणणाऱ्या पित्याच्या दाटून येणाऱ्या कंठाची नोंद काव्यातून, कथांतून अनेकदा प्रत्ययास येते. द भा धामणस्करांची एक कविता यावर फार अलवार व्यक्त होते, केळीचे पान या कवितेत ते म्हणतात:

…तर हिरव्या पाना
अस्तित्वाच्या लांबलचक देठाभोवती मातीनं
सुरक्षित गुंडाळून ठेवलेलं तुझं
शैशव उलगडत जाताना मी
किती हळुवार, किती हळवा झालो होतो हे
तुला नीट सांगताही येणार नाही आता मला…
सुरुवातीच्या पहाटत्या हिरव्यात
अधिकाधिक हिरवेपण कसे भरत गेले याचा
क्षणाक्षणांचा हिशेब माझ्या डोळ्यांत…
आता ऐन नव्हाळीत एक सौंदर्यसंपन्न हिरवा
तुझ्यात काठोकाठ भरून आणि मी
बराचसा कृतार्थ तुझा
आत्यंतिक उत्कटतेचा दिवसही
पाहतो आहे म्हणून्; तसा खूपसा भयभीतही –
तथाकथित जगरहाटीनुसार तुझ्या विनाशाला आता
कधीही सुरुवात होईल म्हणून…

मला दिसते आहे, प्राणपणाने
जपावे असे काही तुझ्यात – तू
एक देखण्या पूर्णत्वाचं प्रतीक तुझ्या अखंडतेत;
या प्रदेशातून वाहणारे चंचल वारे मात्र
माझ्याशी सहमत नाहीत.
भय वाटते ते त्यांचेच…

लेकीला निरोप देताना धास्तावलेला प्रेमळ पिता हे सहसा दिसणारे दृष्य. त्या पित्याशेजारी उभ्या असलेल्या आईबद्दल बोलावे असे फार कोणाला का वाटले नसावे असा विचार मग मनात येतो. एरवी वात्सल्यसिंधू आई साहित्यात ठायीठायी दिसते. या एका प्रसंगी मात्र ती मुक निरोप देते. इथे आठवतो तो लेकीच्या जन्माचा क्षण. फार असोशीने वाटतं आईला की लेकीने पोटी यावं. मलाही वाटायचं आणि ती आलीही आणि अगदी त्याच क्षणी लख्खकन एक जाणीव मनाच्या कान्याकोपऱ्यात चमकून गेली की माझ्या लेकरालाही याच दिव्यातून पार पडायचे आहे. लेकाचं आईपण पेलणारी मी लेकीच्या आईपणाने
अचानक जागी झाले. तो क्षण अंतर्बाह्य बदलाचा असतो. लेकीची आई जपते लेकीला जागोजागी. सजग सावध उभी असते तिच्या पाठीशी.

सासरी गेलेल्या लेकीला उमगतं तिचं स्त्री असणं आणि आईची नजर वाचते तिच्या डोळ्याच्या तळ्यातले सगळे स्पष्ट आणि धूसरही तरंग. ती ठेवते लेकीच्या पाठीवर पिढ्यानुपिढ्यांच्या सर्जनाचा विश्वासाचा हात. वडिलांच्या खंबीर साथीची शिदोरी घेत सासरी गेलेली लेक माहेरी मात्र परतते ती आईच्या मायेच्या उबदार कुशीत विसावण्यासाठी. या विसावलेल्या मायलेकी कधी कुजबुजतात तर कधी पुन्हा भरपुर गप्पा मारू लागतात आणि इथे साहित्याचा पान्हा पुन्हा फुटतो. बहिणाबाई आठवते आणि ती स्पष्टपणे सांगते, ’लेकीच्या माहेरासाठी माय सासरी नांदते’.

शेर आता पुन्हा सामोरा येतो, वाटतं या आईने नक्की घडवलं असेल लेकीला सामर्थ्याने. नसेल शरण जाणार ही लेक परिस्थितीला, परंपरेला. असेलही तो दामाद तिच्या वडिलांसारखा, ही लेक मात्र स्वत:च्या वाटेवरचे काटे वेचत आईच्याही हाती सुगंधी फुलांची ओंजळ देईल. पुढचा शेर मग समोर येतो:

अभी रौशन हुआ जाता है रस्ता
वो देखो एक औरत आ रही है

औरत: वाट उजळून टाकणारी दिवली . एक चित्र अनेक रंग, त्या छटांची नोंद आजच्या सुख़नमधे !

है तो है :

महाराष्ट्र टाईम्स, 08.03.2018
(सुख़न – 10)

“वो नहीं मेरा अगर उस से मुहब्बत है तो है
ये अगर रस्मों रिवाजों से बगावत है तो है”

शब्दांची, विचारांची काय वेगळीच मांडणी आहे ही. ’है तो है’ असं कठीण रदीफ घेत गजल लिहीली जाते आणि ती इतकी अत्युत्तम असते की दीप्ति मिश्र नावाच्या शायराची ती ओळख बनते. स्वत: दीप्तिंच्या गोड आवाजात, गजल पेश करण्याच्या अनोख्या अंदाजात ही गजल ऐका किंवा गुलाम अलींच्या धीरगंभीर आवाजात, गुलाम अली आणि कविता कृष्णमूर्तींनी गायलेली हीच गजल ऐका तिची मोहिनी पडल्याशिवाय रहात नाही. ’सच को मैंने सच कहा, जब कह दिया तो कह दिया… अब जमाने की नजर में ये हिमाकत है तो है’, प्रवाहाच्या विरोधात ठाम जरा बंडखोर अर्थांचे अनवट वळण घेत गजल पुढे निघते आणि ’कब कहाँ मैंने कि वो मिल जाए मुझको मै उसे… गैर ना हो जाए वो बस इतनी हसरत है तो है’ असं मागणं मागत गजल विराम तर घेते पण रसिकांच्या मनात बराच काळ रेंगाळते.

दीप्ति मिश्रंच्या लिखाणात प्रेमभावनांच्या अभिव्यक्तीचे अनेक पैलू सहज सामोरे येतात. त्यांच्या रचनांमधली स्त्री ही प्रामुख्याने हळवी, उदास, कातर आहे मात्र त्याचवेळेस ती अत्यंत सजगतेने स्वत्त्वाबद्दल, स्वाभिमानाबद्दल बोलताना दिसते. ’शब्द नही अहसास लिखा हैं, जो था मेरे पास लिखा है… भला बुरा अब दुनिया जाने, मैंने तो बिन्दास लिखा है’ असा एखादा सहज सुर शायरीत येतो तेव्हा ही भाषा गमतीची वाटते. ही भाषा उर्दू नाही आणि हिंदीच्याही कोण्या एका धाटणीच्या बंधनात अडकणारी नाही. प्रवाही, तरल भावनांचा अविष्कार त्यांच्या एकुणच लेखनाचा बाज आहे. ’है तो है’, ’बर्फ में पलती हुई आग’ अश्या गजलसंग्रहातून हे सतत अधोरेखित होत जाते. ’चोटों के नाम’ अशी आपल्या गजलसंग्रहाची अर्पणपत्रिका लिहिणाऱ्या दीप्ति म्हणतात, ’जब से कलम हाथ आई है, निरन्तर कुछ खोज रही हूँ। क्या, नही पता। मुझे नही पता मुझे क्या चाहिए। किंतू क्या नही चाहिए यह बहुत अच्छी तरह जान गई हूँ।’

प्रेमात खोलवर दुखावली असावी एक स्त्री, एकटेपणाने घेरलेली, दीप्तिंच्या लेखनात सतत ती स्त्री डोकावते. ती म्हणते, ’खुद अपने गुनाहों को कबुलेगा कहाँ वो,उस शख्स के हिस्से की भी ला मुझको सजा दे’. स्त्रीमनाच्या आंदोलनांना पेलणं मुळात कठीण काम, त्यात आकंठ प्रेम करू शकणाऱ्या बुद्धिमान स्त्रीचे मन हे एकाचवेळी अलवार आणि कणखर असते. ती स्त्री मग अमृता प्रीतम असते आणि तोच वारसा दीप्तिंकडेही आल्याचे स्पष्ट जाणवते.

दिल से अपनाया न उसने ग़ैर भी समझा नहीं
ये भी इक रिश्ता है जिसमें कोई भी रिश्ता नहीं

स्त्री पुरूष नात्यांचे नानाविध कंगोरे अलगद उलगडत त्यावर ही शायरा पुन्हा पुन्हा बोलते तेव्हा क्षणभर जाणवते ती काव्यपटलाच्या परिघाची मर्यादा. अर्थात हे वर्तुळ लहान असले तरी इथे नात्यांच्या परिघावरच्या प्रत्येक बिंदूला स्पर्श निश्चित होतो. याबद्दल बोलताना मग एका क्षणी पुन्हा जाणीव होते की ही मर्यादा हेच या स्त्रीचं ठळक वैशिष्ट्य आहे. स्त्री पुरुष नात्यातल्या एका गाठीपाशी थबकलेली ही स्त्री ती गाठ निरंतर उलगडू पहातेय आणि त्यातल्या प्रत्येक धाग्याला अलगद सावरतेय.

दुखती रग पर उंगली रख कर पूछ रहे हो कैसी हो
तुमसे ये उम्मीद नहीं थी दुनिया चाहे जैसी हो

दीप्ति फार सहज मांडतात हे सारं. एखादा शेर मग असा येतो,

हैरां-सी हमको ढूँढती फिरती है जिंदगी
हम जिंदगी के बीच से होकर निकल गए

तेव्हा आकाशात चमकून जाणाऱ्या वीजेसारखा तो भासतो. ’फकत इन बददुवाओं से मेरा बुरा कहाँ होगा, मुझे बर्बाद करने का जरा बीडा उठाओ तो’ किंवा ’बहुत फ़र्क़ है फिर भी है एक जैसी, हमारी कहानी तुम्हारी कहानी’ म्हणणाऱ्या दीप्ति जेव्हा, ’दो मुझे ताकत कि अब मैं सत्य परिभाषित करूँ, या कलम तोडो मेरी और सर्जनाएँ छीन लो’ असं म्हणतात तेव्हा ते मागणं वैयक्तिक नसतं, ते वैश्विकतेचा पैस गाठत जातं.

अभिनयाच्या क्षेत्रातही आपला ठसा उमटवणारी अशी एखादी ताकदीची शायरा शायरीच्या मुशायऱ्यांमधे जेव्हा उभी रहाते तेव्हा कुठेतरी मन सुखावतं. ’अभी अभी तो जली हूँ अभी न छेड मुझे, अभी तो राख मे होगा कोई शरारा भी’ असा इशारा देणाऱ्या या शायराच्या स्पर्शाने चमचमणाऱ्या तेजाच्या शब्दांचे शरारे आजच्या सुख़नमधे.

रहबर

महाराष्ट्र टाईम्स, 01.03.2018
(सुख़न – 09)

एक अंगण ओलांडून दुसऱ्या घरात प्रवेश करताना एक मुलगी किती काय काय मागे सोडून येते. जोपासलेली नाती, ओळख, मनाच्या पटलावर प्रत्यक्ष अप्रत्यक्ष उमटलेले विचार, इच्छा, आकांक्षा, मतं, सवयी बरंच काही सुटून जातं मागे. आयुष्यातला बदल दरवेळेस नकारात्मक नसतोच तरीही अनेकदा काहीतरी उरतंच… त्यात जर परिस्थितीच्या रेट्यापुढे हतबल ठरत एखाद्या प्रिय व्यक्तीला सोडून निघावं लागलं तर त्या व्यथेची जखम फार काळाने भरून येते. नव्या आयुष्यात या जुन्या आठवणींना स्थान नसते. या अश्या व्यक्त अव्यक्त बाबींबद्दलचं कुतुहल मनात दाटताना मागे एक कविता लिहीली होती. नव्याने स्वत:ला घडवलं जाताना भूतकाळाच्या अनुषंगाने त्यागलेली ’पत्र’ प्रातिनिधीक स्वरूपात घेतली होती. पत्र फार मोलाची होती तेव्हाचा काळ बघितला तर पत्र लिहीली जायची आणि उत्तराची वाटही पाहिली जायची. मनाचा एक खास कोपरा सुगंधित करणारी, प्यार के कागज पें दिल की कलम सें उमटणारी ही पत्र खास असायची अगदी. समकालिन संदर्भांमधे पाठवल्या जाणाऱ्या मेसेजेसचा उल्लेख करावा लागेल. ही खास पत्र, हे मेसेजेस मात्र सगळ्यांसाठी नसतात, ती हवेच्या कानात गुज सांगतात आणि वाऱ्याच्या लाटेवर भिरकावून द्यावी लागतात.

और एक दिन उसने,
रक्त की स्याही से लिखें,
प्रेमपत्र को नदी में बहा दिया…
जैसे अर्पित किया हो अपने हिस्से का सिंदूर नदी में,
बदले में भर लिया निर्मम बहना अपने नसीब में ….
अब कहीं भी हो वह लड़की,
नदी किनारे जब लौट आती है…
नवपरिणीता सी चंचल नदी,
बहती, बलखाती, खिलखिलाती,
प्रेमिका बनती जाती हैं…
और,
आँखों से समुंदरो को बहाती लड़की,
अतीत तले दबा वर्तमान लिए,
पत्थर बनती जाती हैं…

आणि मग चटकन लिहीलं, “पत्थरों पर्वतों से भरी है ये धरती, हर अहिल्या को राम नहीं मिलते !!!”. स्त्री असो की पुरुष, एकमेकांच्या सोबतीने एकमेकांना समजून घेत वाटचाल केली तर त्या प्रवासाची गोडी वाढते. अहिल्येच्या उद्धारासाठी रामाने यायला लागणंही कालौघात फिकुटलं जरासं. मुली सर्वार्थाने स्वावलंबी झाल्या आणि खंबीर होत स्वत:च्याच मनाचा कौलही सांभाळू लागल्या. कवितेत रामालाही प्रातिनिधीक स्वरूपात घेतलं तर कविता पूर्ण होत होती.

या हळव्या, काहीतरी हरवून गेलेलं असूनही ठामपणे आयुष्याचा मार्ग चालणाऱ्यांबद्दल विचार करताना हाती लागली शायरा अंजुम रहबरची एक गजल…’मोहोब्बत की शायरी’ लिहिणारी, प्रेमाच्या विविध छटांनी शायरीत रंग भरणारी ही शायरा. स्त्री जेव्हा ठामपणे स्त्रीत्त्वाची व्याख्या करू पहाते तेव्हा ती त्यात स्त्रीमनाच्या भावभावनांचे अनेक अविष्कार सहज नमुद करते आणि जे लिहीलं जातं ते चिरकाळ टिकणारं असतं याचं उदाहरण म्हणजे मोहतरमा अंजुम रहबरची शायरी. ’रंग इस मौसम में भरना चाहिए, सोचती हूँ के प्यार करना चाहिए’ म्हणणाऱ्या अंजुमने एक गजल लिहीली,

आग बहते हुए पानी में लगाने आई
तेरे ख़त आज मैं दरिया में बहाने आई

ह्या शेरमुळे माझी अंजुमशी नुसती ओळखच नव्हे तर घट्ट मैत्री झाली. एकाच विषयावर समान तर्हेने व्यक्त होणारी ही शायरा मला खूप माझी वाटली. ’फिर तिरी याद ख्वाब दिखाने आई, चाँदनी झील के पानी में नहाने आई… दिन सहेली की तरह साथ रहा आँगन में, रात दुश्मन की तरह जान जलाने आई’, गजल पुढच्या शेरमधेही हळव्या अंगाने जात असताना खास अंजुम रहबर शैलीने शेर येतो,

मैं ने भी देख लिया आज उसे गैर के साथ
अब कहीं जा के मिरी अक़्ल ठिकाने आई

कारूण्यगर्भ हास्य उमटवत यथार्थ जगाच्या अगदी जवळ जाणारा हा शेर फार महत्त्वाचा वाटतो आणि गजल पुन्हा हळवेपणाकडे वळते, “ज़िंदगी तो किसी रहज़न की तरह थी ‘अंजुम’, मौत रहबर की तरह राह दिखाने आई”… आयुष्याने खूप काही लुटून नेले, अश्या वेळी मृत्यु मात्र रहबर (वाटाड्या) होत साथीला आला म्हणत ही शायरा विचाराला पूर्णविराम देते. विचारांच्या वाटेवर मला मात्र अंजुमआपा ’रहबर’ची साथ मिळते. त्या साथीची दास्ताँ आजच्या सुख़नमधे !