मनकवडा घन:

✍🏻 तन्वी अमित
कतरा कतरा जिंदगी-१०
दैनिक पुण्यनगरी, २९.०६.२०१९

भरून आलेला पाऊस. दिवस आणि संध्याकाळची हातमिळवणी. घराच्या गॅलरीत बसलेय मी, किती केव्हाची. वेळाची गणितं मिटून जावीत अशी वेळ. हवंनकोसं वाटवणारी, हुरहुरती वेळ. हल्ली ही अशीच तर असते मी, आत्ताच्या ह्या वेळेसारखी. सीमारेषेवर… ठामपणे हवंही नाही आणि नकोही नाही. काय हवं ह्याचा उमज नाही आणि काय नको त्याची स्पष्टता नाही.

संदिग्ध, धुसर वाट. पण मी चाललेय हिच्यावर किंवा वाट चालतीये. ही वाट कुठे जातेय त्याची कल्पना नसली तरी ती वाट माझी आहे हे नक्की.

भुरूभुरू पाऊस येतोय. थोडासा पाऊस तुषारांच्या चिमुकल्या हातांनी मला स्पर्श करतोय. जरा पुढे नेला हात तर तो ओंजळभर दान देईलही. मी काही हात पुढे करत नाहीये. गाठो हा पाऊस गाठेल तेव्हढा. समोरचं मोगऱ्याचं झाड कडिपत्त्याकडे झुकलंय. आता ह्याने त्याचा गंध उधार घ्यावा की त्याने ह्याचा उसना… ठरवो त्यांचे ते बापडे. मरव्याचं रोप तरी बाजूला सरकवायला हवं असं अस्पष्ट वाटून जातंय फक्त. हलका गारवा घेऊन मिरवणारा वारा सुटलाय. कणाकणाला कुठल्यातरी अज्ञात हातांनी जागं करू पहाणारा! गॅलरीतली रोपं त्याच्या येण्याची वर्दी माना डोलावून एकमेकांना देताहेत. मी तटस्थ की निर्जीव हे ही उमगू नयेच्या सीमारेषेवर पुन्हा. तिथे नुसतं असल्यासारखी, त्या ’असण्याची’ लय बिघडू नयेसं वाटतंय कदाचित.

मोबाईलला गाणी सुरू असणारं ॲपही असंच, स्वत:च्या तंद्रीत कुठलीही गाणी लावत असल्यासारखं. त्या गाण्यांचा क्रमही एकसुरी. मी नाही बदलत ती गाणी. मनतळाशी गेलेल्या उर्मीला सरसरून पुन्हा उंच नेण्याला हे पृष्ठभागावरचे तरंग असमर्थ ठरताहेत. ’सतह पर काई नहीं, बेतरतीब तैरता मौन है मेरा’, गीत चतुर्वेदी म्हणतो. ही वेळ तशीच. चटकन काही आठवावं असंही नाही आणि सारं काही विसरलं आहे असंही नाही. पुन्हा सीमारेषा.

आईना देखिये बिल्किस यहीं हैं क्या आप
आप नें बना रख्खा हैं ये अपना हुलिया कैसा

हा शेर गेल्या वेळेस आला तेव्हा अर्थांच्या वेगळ्या वाटेवरून आला होता. ह्यात वेदनेचा प्रश्नार्थक सूर होता. आज मात्र शेर वेगळा दिसतोय. हे जे रूप आहे आजचं हे निश्चित आधीपेक्षा वेगळं आहे. आणि ते असणारच की. कुठला पदार्थ आवडीचा, रंग कोणता लाडका हे जसं विरून जातं हळूहळू तसं इतरही किती काय काय काळाच्या वाटेवर पावलांच्या खुणांमधे सुटून जातं. अर्थात हे मान्य करण्याचा सूर सहज आहे हे ही नसे थोडके. नुसत्या ’असण्याची’ लय पुन्हा, काही वाटलं तर ठीक मात्र मुद्दामहून काही वाटून घ्यायचं नाही. आहे हे असं आहे. हे इतर कोणाला मान्य होण्याच्या गुंतवळ्यातून पाय सुटल्यालाही काळ लोटलेला. “फूल फुलतां एकदा पुन्हा कळीपण नाही”, इंदिरा संत आठवून जातात. मनातले तरंग मनाभोवतीच फिरू लागताहेत.

मोबाईलच्या गाण्यांकडे लक्ष जातंय तेव्हा लताचा आर्त स्वर कानी पडतोय, ऐ दिल-ए-नादाँ! पहिल्यांदा करूणेने घातलेली साद नादाँ दिलसाठी आणि त्याच्या पुढली वेदनेने ओतप्रोत,ओथंबलेली. “आरजू क्या हैं… जुस्तजू क्या है??”… संतुरची मन व्यापुन उरणारी सुरावट. जाँ निसार अख्तरांचे गहिऱ्या अर्थाचे शब्द. मनाचा ताबा सहज घेण्याची ह्या साऱ्याची हातोटी. आपल्या कोषात गेलेले मन हळूच डोकावून पहातेय. सारं काही दैवभारलं. दैवी सूर, शब्द आणि संगीतही.

एव्हाना गाणं पुढे आलंय, ’कैसी उलझन है, क्युँ ये उलझन है’ हा शोध घेत दश्त-ओ-सेहरा पार होतंय. संतुरची साथ लताच्या बरोबरीने आणि नंतर पुन्हा एकटीही. लताचा स्वर आर्ततेची सीमा गाठत वेदनेचा ठाव घेतोय,

क्या कयामत है, क्या मुसीबत है
कह नहीं सकतें, किसका अरमां है
जिंदगी जैसे खोयी खोयी है
हैरां हैरां हैं

आणि मग ती स्तब्धता. सारं काही असूनही कसलाही आवाज नसलेली शांतता. क्षण दोन क्षणांचा तो विराम… “ये जमीं चूप है, आसमाँ चूप है”.

अनाहत!

फिर ये धडकन सी चार सू क्या है?

इथे मन पुन्हा जागं होतं. भान येतं. सारं काही शांत असूनही चारही दिशांनी अस्तित्त्वाचा नादमय हुंकार भरणारी धडकन स्पष्ट जाणवते. कितीतरी अस्पष्टाचं असणंही पूर्ण जाणवून जातं. निराकारातला आकार मन सहज रेखाटतं. पावसाची रिमझिम थांबलीये आता. हवेच्या ताज्या प्रसन्न गंधाला मृद्गंधाचं वलय आहे. बंद मनाची दारं किलकिली करणारा सुगंधाचा मंत्र हा.

स्वत:पाशी स्वत:चा स्विकार. खूप घडामोडींनंतर साधलेल्या बेतरतीब तैरणाऱ्या मौनाचा साकार स्विकार. उमगून आलेलं केवळ ’असणं’. आभाळ पुन्हा भरून येतं… घुमणारा ’मनकवडा’ व्याकुळ घन सारं ओळखून पुन्हा बरसू लागतो आणि आपल्याही नकळत हात पुढे होत ओंजळ त्या जलधारांनी चिंब भजू लागते!!

पर याद आता है:

कतरा कतरा जिंदगी-०९
दैनिक पुण्यनगरी

पहाटेचं स्वप्न एक खरंतर. का पडावं आणि नेमकं हेच का पडावं ह्या विवंचनेत जागी झाले. लहानशी ती मुलगी, हातातल्या वाळल्या फांदीने मातीत काहीतरी शोधतेय. माती की राख कोण जाणे, पण मनात एक शेर स्पष्ट उमटतोय…

जला है जिस्म जहाँ दिल भी जल गया होगा
कुरेदते हो जो अब राख जुस्तुजू क्या है

मला नवल वाटतय ह्या साऱ्याचं. त्रयस्थ साक्षीभावाने मी पहातेय हे. काहीतरी अंधुकशी सुसंगती लागावी आणि अस्पष्ट आठवलेलं सुत्र घनदाट धुक्यात हरवून जावं असं घडत असताना गुलज़ार ऐकू येताहेत,

एक छोटा सा लम्हा है
जो ख़त्म नहीं होता
मैं लाख जलाता हूँ
ये भस्म नहीं होता

कुठला तो लम्हा, हे दोघं काय सांगून गेले? कोणती ही नेमकी सल हे कोडं उलगडत नाही. ती लहानशी मुलगी तिच्या आजोबांचा हात धरून दुतर्फा झाडीने वेढलेल्या पाउसओल्या वाटेवरून चालतीये. आता ती घाबरलेली नाहीये, तिच्यापाशी भक्कम आधार आहे तिच्या आजोबांचा. मलाही सावरायला होतंय. सकाळ होतेय. स्वप्नाची उकल होत नाही मात्र गंमत वाटते. दिवस जाणीवेत पुढे सरकतोय आणि नेणीव स्वप्नाचा पाठलाग करतेय.

सकाळच्या स्वच्छ प्रकाशात आदल्या दिवसाचं पान मिटतानाची काही आठवण होते. गवसलेले काही निवांत क्षण आणि मनात विचारांचे कढ असताना स्वत:च्या लिखाणाबाबत मांडलेला लेखाजोखा आणि त्यात एखाद्या बोचऱ्या टीकेचे मनात उमटलेले तरंग. दुखावणारं काहीसं मनात घेतच मिटलेले डोळे. आणि त्या दाहातून सुप्तावस्थेतल्या मनाला सावरायला ग़़ालिब नावाचा वटवृक्ष त्याच्या दाट सावलीसह असा सामोरा आलेला. आता जागृतीच्या क्षणी आपल्या किंचित अस्तित्त्वाची सावलीही त्या वृक्षातळी विसावते. ’दिल ही तो है न संग-ओ-खिश्त, दर्द से भर न आयें क्यूँ ’ …. कठीण दगड नाही, “दिल ही तो है”…. वेदनेने भरुन येणारच, ग़़ालिब सहज सांगतो. ” रोएँगे हम हज़ार बार, कोई हमें सताए क्यूँ”, त्याच्याच शब्दांत आपणही तेव्हा धाडसाने विचारलेलं असतं.

स्वप्नातील धुक्याचा पदर हाती लागताना मनातल्या संवादात ग़़ालिब आजोबांनीही भाग घेतलेला असतो,

हूँ गर्मी ए निशात-ए-तसव्वुर से नग्मा संज
मैं अंदलीब ए गुलशन ए ना आफ्रिदा हूँ

सर्जनाच्या उर्मीची उब माझ्या मनभर आहे, कल्पनेत एक नग्मा रचणारा हा मी एका अश्या बागेतला पक्षी आहे जी बाग अजून निर्माण व्हायची आहे. ग़़ालिब, अजून कोण लिहीणार हे असं. स्वत:च्या लयीत, स्वत:च्या चालीत, त्याच्या अंदाज ए बयाँनुसार जो नग्मे गायला तो ग़़ालिब. किती ओळखते मी ह्याला हा प्रश्न पडतो अनेकदा! म्हणावं तर चिमुटभर ही ओळख आणि म्हणावं तर हक्काने ज्याच्याकडे जीवनाविषयी पडलेल्या प्रश्नांचं उत्तर मागावं आणि ज्याने आपल्या आश्वासक लिखाणातून ते दान सहज माझ्या हातात ठेवावं असा ग़़ालिब. ह्याला ग़़ालिब आजोबा म्हणावं किंवा नुसतंच ग़़ालिब म्हणून हाक मारावी, तो त्याच सहजतेने आपलंसं करून ममत्त्वाने विचारपुस करणारा वडिलधारा वाटतो. केव्हातरी आपण ठरवून त्याच्याकडे जावं आणि केव्हातरी त्याने आजच्यासारखं आपल्याला गाठावं.

हर एक बात पे कहते हो तुम कि तू क्या है
तुम्हीं कहो कि ये अंदाज़-ए-गुफ़्तुगू क्या है

ग़़ालिब आणि जगजीत आता एकत्र मनाचा ताबा घेतात. “रगों में दौड़ते फिरने के हम नहीं क़ाइल, जब आँख ही से न टपका तो फिर लहू क्या है”, प्रत्येक शेरपाशी एक दाद नकळत मनाच्या कान्याकोपऱ्यातून उमटते. शतकांनंतरही आपल्या प्रतिभेने प्रसन्नतेचा एक शिडकावा मनाच्या अंगणात करणारा हा ग़़ालिब नावाचा पाऊस आता रिमझिम बरसू लागतो.

बाज़ीचा-ए-अतफ़ाल है दुनिया मिरे आगे
होता है शब-ओ-रोज़ तमाशा मिरे आगे

“लहान मुलांच्या खेळण्याचं मैदान आहे हे जग, होता है शब-ओ-रोज़ तमाशा मिरे आगे”, असं म्हणणारा हा तपस्वी मग मला एखाद्या तीर्थक्षेत्री स्थिरावलेला योगी वाटतो. जगाकडे बघण्याची ही प्रगल्भ नजर त्याचीच असायची. माझंही चुकार मन आता निमुट व्हायला लागतंय. विचार पुढे सरकतॊ तेव्हा जाणवतं, उर्दूचे अनेक जाणकार ज्याकाळात होते तेव्हा कोणीतरी ग़़ालिबबाबत, तू तर बाबा जरा कठीण रचना करतोस अशी केलेली टीका आणि त्यावरचे त्याचे समर्थ प्रत्युत्तर…

न सताइश की तमन्ना न सिले की परवा
गर नहीं हैं मिरे अशआर में मअ’नी न सही

कौतुक, टीका याबाबत मी अलिप्त आहे, जर (तुमच्या मते) नसेल माझ्या काव्यात काही अर्थ तर नसावा बरं, गालिबचं हे शांत, संयत मत मनाचा ठाव घेतंय आता. चेहेऱ्यावर एक छानसं हास्य स्थिरावलंय, ग़़ालिब मग गांभिर्याने जीवनसार सांगतोय:

न था कुछ तो ख़ुदा था कुछ न होता तो ख़ुदा होता
डुबोया मुझ को होने ने न होता मैं तो क्या होता

आजोंबाचा हात धरून चाललेली ती मुुलगी आता घरी पोहोचलीये.

क़ैद-ए-हयात ओ बंद-ए-ग़म अस्ल में दोनों एक हैं

मौत से पहले आदमी ग़म से नजात पाए क्यूँ

क़ैद-ए-हयात ओ बंद-ए-ग़म, आयुष्य नावाची कैद व त्याला असणारी दु:खाची किनार, मृत्यू हीच ह्यातून सुटका. आणि म्हणूनच ह्या “ग़म” ची मला आयुष्याइतकीच आस आहे, मृत्यू आधी मला वेदनेतून सुटका नको आहे ग़ालिब म्हणतो.
माझ्या मनातले दुखरे तरंगही अलवार विरून जाताहेत, मन वारंवार सांगत जातंय,

हुई मुद्दत कि ‘ग़ालिब’ मर गया पर याद आता है
वो हर इक बात पर कहना कि यूँ होता तो क्या होता !!

आवर्तन:

एका संग्रहालयात एक हस्तिदंती शिल्प पाहिले. बारीक कोरीव काम केलेले, अत्यंत नाजूक नजाकतीने साकारलेले राधाकृष्णाचे शिल्प. राधेच्या पायी रूतलेला काटा अलवार वेचणारा कृष्ण. हे शिल्प खिळवून ठेवणारे. संपूर्ण दालनच राधा आणि कृष्णमय, तेव्हा त्याच विचारात तिथून बाहेर पडले.

राधा-कृष्ण, अवीट प्रेमाचं, माधुर्याचं, हळूवार असं, काळाच्या कसोटीवर चिरंजीव ठरलेलं नातं. लिहिणाऱ्या प्रत्येक मनाला केव्हातरी साद घालणारं नातं.

हे शिल्प मनात आहे आता. कान्हा भेटीच्या ओढीने निघालेली राधा, यमुनेचा तो तीर, कदंबाच्या तरूतळी ठरलेली ही भेट. वाटेवर तिच्या पायी रुतलेला काटा आणि त्याची पर्वा न करता पुढे चालणारी ती. ती राधिका…गोपिका! माझ्या मनतळी आता विचारांची आवर्तनं उमटताहेत. हा काटा केवळ सांकेतिक म्हणून पहाते तेव्हा तो समाजबंधनांचा, कान्ह्याभोवतीच्या वलयाचा, राधेच्या आणि त्याच्या मैत्रीचा, अनयाच्या आणि तिच्या नात्यातल्या विचारांचा जाणवतो मला. सारे बंध झुगारून निघालेली ती आणि बासरीच्या मनमोहक स्वरांनी आसपास भारून टाकणारा तिचा कान्हा. त्याला तो बोचरा काटा हळूवारपणे काढून टाकताना पहाते तेव्हा राधेच्या चेहेऱ्यावरचे विसावलेले भाव टिपून घेण्यातल्या शिल्पकाराच्या कलेला मनातून एक दाद उमटून जाते.

माझ्याही नकळत मनात एक कविता उमटत जाते:

वाट काटे अंथरते
राधा पुढेच चालते,
देह आकाश होतो
मन वारा होत जाते…

पायी रूतलेले काटे
वाट तरी ना थांबते,
कदंबाच्या सावलीशी
मन झाड होत जाते…

डोळे वाटेकडे तिचे
वाट कान्ह्याची पहाते,
त्याचे उशिराने येणे
मन किती गं दुखते…

आला बघ आला तो
आता लाघवी मार्दव,
त्याचे बोलणे मोहाचे
मन मोहरून येते…

साऱ्या विश्वाचा पैस
त्याचं श्यामल हास्य…
नभ पांघरून येता
मन बावरून जाते…

आला कान्हा राधेपास
काटे हळूच वेचेल…
अलवार फुंकरीशी,
मन मोरपिशी होते…!!

नभश्यामल कान्ह्याच्या हळूवार फुंकरीने राधेची सावरलेली वेदना आणि त्याच्या शब्दांच्या पिसाऱ्यात हरपून मोरपिसाच्या रंगांत न्हायलेलं तिचं मन दिसतं तेव्हा तिच्या कोवळ्या सुखाच्या जाणीवेला काजळाचं तीट लावावं असं मला वाटून जातं.

कविता लिहून कागदावर पूर्ण होते पण मन तिथून पुढे निघत नाही. विचार आता पुन्हा राधेपाशी येताहेत. आता दिसतो, गोकुळ सोडून निघालेला तिचा कान्हा. त्या कदंबाच्या झाडापाशी उभी राधा पुन्हा दिसते. एकटी! ती आता बोलत नाही, अवखळ, अल्लड तिचं रूप जणू गोठून जातं. काळाच्या पटलावरचा तो चिरंजीव ’विरहक्षण’ जेव्हा तो इतिहास घडवायला पुढे निघून गेला आणि ती सहज भूतकाळ झाली. तो क्षणच आता रूतून बसला असावा राधेच्या मनात. ती खिळून गेली असावी त्या क्षणापाशी. त्याची बेडी तिच्या पुढल्या प्रत्येक पावलाभोवती पडली असावी. आयुष्याच्याच पायात रूतलेला हा काटा काळाचे हात तरी वेचू शकतील का ह्या विचारात माझ्या मनाचं जडशीळ पाऊल तिथून उचलत मी पुढे सरकते. मग केव्हातरी मनाला वास्तवाचं भान गाठतं. नजरेसमोरचे काळे अभ्र बाजूला होतात तेव्हा व्यवहारी जग पुन्हा स्वच्छ दिसू लागतं. आणि मनात आता एक वेगळाच सूर कवितेतून उमटू लागतो:

तो
पायातले काटे वेचणारा…
राधे,
ज्याची वाट पाहिलीस तो…

निळ्या मायेचा
दाट कदंबी छायेचा
आकाश होणारा
गुढ गहिऱ्या कायेचा…

तो
सावरेल
तो
सांभाळेल…
शब्दांची
रेशीमलड
अलवार
उलगडेल…

त्या लडीचं बंधन
पायीचं पैंजण….
शब्दांच्या किल्ल्याला
अर्थांचं कुंपण….
अस्तित्वाचं मोल
मागणारं वेसण….

त्या
शब्दांचा
अर्थांचा
काटा मनात रूतेल,
तेव्हा
भुलू नको
लटक्या कारणांना
फसव्या शिष्टाईला…

आपण राधा आहोत
हे राधे
कधीही विसरू नकोस
तो अगदी
कृष्ण असला तरीही!!!

राधेसाठी ह्या दोन्ही कविता मनात आल्या एकाच दिवशी. पाहिलेली एक कलाकृती आणि त्यावरचे परस्पर समांतर विचारांचे तरंग. लिहिताना मला माझ्यातल्या ’मी’ची, स्त्रीत्त्वाची हाक येत असावी. विशीतला नवथर हळवेपणा ओलांडत चाळीशी गाठणारा विचारांचा एक टप्पा, एक आवर्तन. हळव्या राधेच्या तरल मनाचा काठिण्याकडे होणारा अटळ प्रवास. हा प्रवास पुढे सुरू असणार हे मनाशी येतं तेव्हा मात्र राधेविषयीच्या आणि कृष्णाच्या अपरिहार्यते बद्दलच्या समजूतीलाही कदाचित नवेच काही पैलू पडतील अश्या विचारात मग मी ते शिल्प मनात जपून ठेवत पुढे निघते!!