आवर्तन:

एका संग्रहालयात एक हस्तिदंती शिल्प पाहिले. बारीक कोरीव काम केलेले, अत्यंत नाजूक नजाकतीने साकारलेले राधाकृष्णाचे शिल्प. राधेच्या पायी रूतलेला काटा अलवार वेचणारा कृष्ण. हे शिल्प खिळवून ठेवणारे. संपूर्ण दालनच राधा आणि कृष्णमय, तेव्हा त्याच विचारात तिथून बाहेर पडले.

राधा-कृष्ण, अवीट प्रेमाचं, माधुर्याचं, हळूवार असं, काळाच्या कसोटीवर चिरंजीव ठरलेलं नातं. लिहिणाऱ्या प्रत्येक मनाला केव्हातरी साद घालणारं नातं.

हे शिल्प मनात आहे आता. कान्हा भेटीच्या ओढीने निघालेली राधा, यमुनेचा तो तीर, कदंबाच्या तरूतळी ठरलेली ही भेट. वाटेवर तिच्या पायी रुतलेला काटा आणि त्याची पर्वा न करता पुढे चालणारी ती. ती राधिका…गोपिका! माझ्या मनतळी आता विचारांची आवर्तनं उमटताहेत. हा काटा केवळ सांकेतिक म्हणून पहाते तेव्हा तो समाजबंधनांचा, कान्ह्याभोवतीच्या वलयाचा, राधेच्या आणि त्याच्या मैत्रीचा, अनयाच्या आणि तिच्या नात्यातल्या विचारांचा जाणवतो मला. सारे बंध झुगारून निघालेली ती आणि बासरीच्या मनमोहक स्वरांनी आसपास भारून टाकणारा तिचा कान्हा. त्याला तो बोचरा काटा हळूवारपणे काढून टाकताना पहाते तेव्हा राधेच्या चेहेऱ्यावरचे विसावलेले भाव टिपून घेण्यातल्या शिल्पकाराच्या कलेला मनातून एक दाद उमटून जाते.

माझ्याही नकळत मनात एक कविता उमटत जाते:

वाट काटे अंथरते
राधा पुढेच चालते,
देह आकाश होतो
मन वारा होत जाते…

पायी रूतलेले काटे
वाट तरी ना थांबते,
कदंबाच्या सावलीशी
मन झाड होत जाते…

डोळे वाटेकडे तिचे
वाट कान्ह्याची पहाते,
त्याचे उशिराने येणे
मन किती गं दुखते…

आला बघ आला तो
आता लाघवी मार्दव,
त्याचे बोलणे मोहाचे
मन मोहरून येते…

साऱ्या विश्वाचा पैस
त्याचं श्यामल हास्य…
नभ पांघरून येता
मन बावरून जाते…

आला कान्हा राधेपास
काटे हळूच वेचेल…
अलवार फुंकरीशी,
मन मोरपिशी होते…!!

नभश्यामल कान्ह्याच्या हळूवार फुंकरीने राधेची सावरलेली वेदना आणि त्याच्या शब्दांच्या पिसाऱ्यात हरपून मोरपिसाच्या रंगांत न्हायलेलं तिचं मन दिसतं तेव्हा तिच्या कोवळ्या सुखाच्या जाणीवेला काजळाचं तीट लावावं असं मला वाटून जातं.

कविता लिहून कागदावर पूर्ण होते पण मन तिथून पुढे निघत नाही. विचार आता पुन्हा राधेपाशी येताहेत. आता दिसतो, गोकुळ सोडून निघालेला तिचा कान्हा. त्या कदंबाच्या झाडापाशी उभी राधा पुन्हा दिसते. एकटी! ती आता बोलत नाही, अवखळ, अल्लड तिचं रूप जणू गोठून जातं. काळाच्या पटलावरचा तो चिरंजीव ’विरहक्षण’ जेव्हा तो इतिहास घडवायला पुढे निघून गेला आणि ती सहज भूतकाळ झाली. तो क्षणच आता रूतून बसला असावा राधेच्या मनात. ती खिळून गेली असावी त्या क्षणापाशी. त्याची बेडी तिच्या पुढल्या प्रत्येक पावलाभोवती पडली असावी. आयुष्याच्याच पायात रूतलेला हा काटा काळाचे हात तरी वेचू शकतील का ह्या विचारात माझ्या मनाचं जडशीळ पाऊल तिथून उचलत मी पुढे सरकते. मग केव्हातरी मनाला वास्तवाचं भान गाठतं. नजरेसमोरचे काळे अभ्र बाजूला होतात तेव्हा व्यवहारी जग पुन्हा स्वच्छ दिसू लागतं. आणि मनात आता एक वेगळाच सूर कवितेतून उमटू लागतो:

तो
पायातले काटे वेचणारा…
राधे,
ज्याची वाट पाहिलीस तो…

निळ्या मायेचा
दाट कदंबी छायेचा
आकाश होणारा
गुढ गहिऱ्या कायेचा…

तो
सावरेल
तो
सांभाळेल…
शब्दांची
रेशीमलड
अलवार
उलगडेल…

त्या लडीचं बंधन
पायीचं पैंजण….
शब्दांच्या किल्ल्याला
अर्थांचं कुंपण….
अस्तित्वाचं मोल
मागणारं वेसण….

त्या
शब्दांचा
अर्थांचा
काटा मनात रूतेल,
तेव्हा
भुलू नको
लटक्या कारणांना
फसव्या शिष्टाईला…

आपण राधा आहोत
हे राधे
कधीही विसरू नकोस
तो अगदी
कृष्ण असला तरीही!!!

राधेसाठी ह्या दोन्ही कविता मनात आल्या एकाच दिवशी. पाहिलेली एक कलाकृती आणि त्यावरचे परस्पर समांतर विचारांचे तरंग. लिहिताना मला माझ्यातल्या ’मी’ची, स्त्रीत्त्वाची हाक येत असावी. विशीतला नवथर हळवेपणा ओलांडत चाळीशी गाठणारा विचारांचा एक टप्पा, एक आवर्तन. हळव्या राधेच्या तरल मनाचा काठिण्याकडे होणारा अटळ प्रवास. हा प्रवास पुढे सुरू असणार हे मनाशी येतं तेव्हा मात्र राधेविषयीच्या आणि कृष्णाच्या अपरिहार्यते बद्दलच्या समजूतीलाही कदाचित नवेच काही पैलू पडतील अश्या विचारात मग मी ते शिल्प मनात जपून ठेवत पुढे निघते!!